Krótka opowieść o gadach

Tekst: Monika Ankudowicz

Lśniące łuski, twarde pancerze, pionowe źrenice, ostre pazury, rozwidlone języki…
Brzmi jak opis mitycznych stworzeń? Tymczasem to atrybuty mieszkańców naszych lasów, łąk, mokradeł, a nawet ogrodów!

Gady, bo o nich mowa, choć okres największej świetności – kiedy jako olbrzymie dinozaury „rządziły” światem – dawno mają już za sobą, do dziś doskonale sobie radzą wokół nas. Możemy je spotkać na całym obszarze naszego kraju – Polskę zasiedlają jak ta długa i szeroka, od wybrzeży po szczyty gór. Warto poznać się z nimi nieco bliżej, ale nie tylko dlatego, że dobrze jest znać swoich sąsiadów. Gady to niezwykle ciekawa gromada zwierząt – żywa namiastka dawnych dziejów naszej planety i chodząca (lub pełzająca :)) lekcja historii naturalnej. To bezpośrednio od nich pochodzą bowiem nasze ukochane stworzenia – ptaki.
Zajrzyjmy zatem do ich fascynującego świata!

Przede wszystkim, kto to taki?

Według klasyfikacji taksonomicznej gady są owodniowcami, czyli kręgowcami mającymi – tak jak ptaki czy ssaki (będące, zgodnie z teorią ewolucji, ich potomkami) – zdolność rozwoju zarodkowego na lądzie. Tym, co wyróżnia gady od pozostałych owodniowców, jest przede wszystkim ich zmiennocieplność, czyli dostosowywanie temperatury ciała do temperatury otoczenia. Do innych charakterystycznych cech zaliczamy również silnie skostniały szkielet, a także suchą skórę, u jaszczurek i węży pokrytą łuskami lub tarczkami, u żółwi – tarczami rogowymi.

Gady z reguły są jajorodne (to właśnie jaja o twardych skorupach, mogące zatrzymać w swoim wnętrzu niezbędną dla zarodka ilość wody, umożliwiają jego rozwój w środowisku lądowym), choć niektóre gatunki charakteryzują się żyworodnością lecytotroficzną. Oznacza to, że młode w organizmie matki rozwijają się w błonach jajowych, z których wydostają się tuż przed w trakcie lub tuż po złożeniu ich przez samicę. Niezależnie jednak od sposobu przyjścia na świat, gadzie potomstwo rodzi się jako zdolne do samodzielnego funkcjonowania miniaturki dorosłych osobników, niewymagające opieki, co również czyni je wyjątkowymi wśród owodniowców.

Z punktu widzenia człowieka gady mogą być bardzo pożyteczne.

Jaszczurki zjadają pająki, owady (zarówno osobniki dorosłe, jak i te w stadium larwalnym), ślimaki czy dżdżownice w naszym ogrodzie, regulując tym samym ich liczbę. Węże mogą być sprzymierzeńcami w uprawie roli – ograniczają bowiem populację gryzoni, które bywają zmorą rolników. Krótką mówiąc, gady stanowią istotne ogniwo łańcucha pokarmowego, dzięki któremu możliwe jest zachowanie równowagi biologicznej.

Gniewosz plamisty, fot. Justyna Jakubczyk

Gatunki gadów spotykane w Polsce

Węże

Zaskroniec – to najpospolitszy z rodzimych węży, spotkać go możemy na terenie całego kraju. Ciało ma oliwkowozielone, brzuch jasny z ciemnymi plamami. Za skroniami widnieją charakterystyczne żółte plamy. Bardzo lubi tereny wilgotne (bagna, brzegi zbiorników), świetnie pływa i nurkuje. Jego pokarm stanowią ryby, płazy i małe gryzonie.
Żmija zygzakowata – również pospolita, jej zasięg występowania obejmuje całą Polskę. Występuje w trzech wariantach kolorystycznych: rdzawobrązowym, szarym oraz czarnym. U dwóch pierwszych na grzbiecie widoczny jest charakterystyczny, ciemniejszy zygzak (czarna odmiana ma jednolite ubarwienie). Żywi się głównie małymi ssakami (ryjówkami, kretami czy gryzoniami), a także owadami, żabami, jaszczurkami, pisklętami. Można ją spotkać przede wszystkim na podmokłych łąkach i leśnych polanach. Jest jajożyworodna. Jest jedynym jadowitym gadem w kraju. Człowieka kąsa jednak rzadko – tylko w sytuacji zagrożenia życia. Jako jedyna posiada pionowe źrenice.
Gniewosz plamisty (inaczej: miedzianka) – w Polsce to gatunek rzadki, spotykany przede wszystkim na południowych krańcach. Umaszczenie ma zwykle rdzawobrązowe lub szare, a jego grzbiet pokrywają ciemniejsze plamy, ułożone naprzemiennie. Z tego względu często mylony jest ze żmiją zygzakowatą, od której odróżnia go m.in. okrągła źrenica. W jego menu znajdują się głównie jaszczurki, a także pisklęta i niewielkie ssaki. Niekiedy zjada również osobniki własnego gatunku. Jest jajożyworodny. Lubi tereny suche i dobrze nasłonecznione.
Wąż Eskulapa – bardzo rzadki, w Polsce jedyne jego potwierdzone stanowisko to Bieszczady. Jest największym spośród polskich węży, jego długość może przekraczać nawet 1,5 m. Jego ciało ma zabarwienie oliwkowobrązowe z jasnymi cętkami i jasnym brzuchem. Dobrze czuje się w lasach liściastych w sąsiedztwie polan, łąk czy brzegów rzek. Żywi się głównie drobnymi gryzoniami, poza tym jaszczurkami czy pisklętami lub ptasimi jajami.

Jaszczurki

Jaszczurka zwinka – to najpowszechniejszy spośród wszystkich polskich gadów. Jej ubarwienie jest brązowe, nakrapiane, a środkiem grzbietu i bokami biegną ciemniejsze pasy. W okresie godowym samce po bokach ciała stają się intensywnie zielone. Zwinka żywi się bezkręgowcami. Lubi suche, ciepłe, odsłonięte stanowiska.
Jaszczurka żyworodna – również powszechna na terenie naszego kraju. Dociera jednak wyżej niż zwinka i spotkać ją możemy także na obszarach górskich. Przybiera ubarwienie w odcieniach brązu i szarości, ze wstęgami biegnącymi wzdłuż ciała. Samce od samic różni ubarwienie brzusznej strony ciała, która u samic jest jaśniejsza. Potrafi świetnie pływać i nurkować. Żywi się bezkręgowcami. Zgodnie z nazwą jest jajożyworodna.
Padalec – on także występują na terenie całego kraju. To najbardziej nietypowa spośród polskich jaszczurek – jedyna beznoga. Barwy jest brązowej lub brązowoszarej, czasem z ciemnymi smugami lub turkusowymi plamkami na grzbiecie. Żywi się bezkręgowcami, głównie ślimakami i dżdżownicami, co spowodowane jest m.in. tym, że padalec nie potrafi zbyt szybko się poruszać. Dobrze czuje się w środowisku leśnym, o dość dużej wilgotności. Jest jajożyworodny.
• Jaszczurka zielona – w jej przypadku kwestia jest sporna. Jaszczurka zielona ma status gatunku zanikłego w Polsce. Co jakiś czas pojawią się jednak doniesienia o obserwacjach tego gatunku. Ma charakterystyczne jaskrawozielone (u samców) lub szarozielone (u samic) ubarwienie, czasem z drobnymi ciemnymi plamkami. Lubi odkryte, suche tereny. Jej pożywienie stanowią bezkręgowce (głównie owady), czasem również mniejsze jaszczurki.
Jaszczurka murowa – będąca gatunkiem inwazyjnym.

Żółwie

Żółw błotny – to jedyny gatunek żółwia naturalnie występujący w naszym kraju. Żółwia tego można spotkać niezwykle rzadko, bo choć żyje na terenie całego kraju, jego występowanie ma charakter wyspowy. Pancerz żółwia błotnego zwykle ma barwę oliwkowobrązową, a jego tarcze zdobią czasem żółte, promieniście rozmieszczone kreski. Z kolei głowę i kończyny pokrywają żółte plamki. Połączone błoną pławną palce zakończone są długimi, ostrymi pazurami. Żyje w środowisku wodnym – na bagnach oraz w zarastających jeziorach, starorzeczach i rzekach o wolnym biegu. Na ląd zapuszcza się jedynie w celu złożenia jaj. Żywi się bezkręgowcami, a także żabami (i kijankami) oraz drobnymi rybami.
Żółw ozdobny oraz żółw czerwonolicy będące gatunkami inwazyjnymi.

Co ważne, wszystkie rodzime gatunki gadów objęte są w Polsce ochroną.

Ciekawostki o gadach, czyli czy wiesz, że… ?

Gady jako zwierzęta zmiennocieplne, a zarazem ciepłolubne, są aktywne tylko przez część roku.
W miesiącach zimowych, gdy temperatura powietrza spada, zapadają w hibernację, w której pozostają aż do wiosny. Na miejsce zimowego snu wybierają nory niewielkich zwierząt, rozpadliny lub innego rodzaju kryjówki, w których panuje temperatura oscylująca wokół 5-7 stopni Celsjusza. Z kryjówek korzystają również przez pozostałą część roku, jednak poza zimą ich wymagania względem nich są mniejsze. Wówczas do bezpiecznego funkcjonowania mogą im służyć zarówno norki niewielkich zwierząt, jak i schronienia pod korzeniami drzew, czy różnego rodzaju szczeliny oraz zagłębienia (również w budynkach).
Gady z reguły wiodą samotny tryb życia.
Ciekawe interakcje zachodzą między nimi w okresie godowym, kiedy to samce wykazują się nie lada temperamentem. Można wtedy obserwować np. widowiskowe walki skaczących sobie do gardeł zwinek czy zapasy żmij zygzakowatych, które oplecione wokół siebie próbują sprowadzić rywala do parteru. Zwycięzca zyskuje prawo do kopulacji (niekiedy też wyglądającej agresywnie), owocem której jest zwykle od kilku do kilkunastu jaj, choć zdarza się i więcej – samica zaskrońca może złożyć ich nawet 50!
Gady są znacznie bardziej przyjacielskie względem innych osobników przed zapadnięciem w sen zimowy.
Do snu potrafią kłaść się w norach z innymi osobnikami, niekoniecznie swojego gatunku. Co ciekawe, jako towarzyszy zimowego spoczynku tolerują nie tylko inne gady, ale również płazy, czy nawet ssaki, takie jak np. potencjalnie dla nich groźne borsuki. Ważniejsze niż to, z kim, jest dla nich to, gdzie. Nory muszą znajdować się z dala od potoków, rzek czy miejsc okresowo zalewanych. Jedynie żółwie błotne zimne miesiące spędzają głęboko zagrzebane w mule na dnie zbiornika wodnego.

Poszczególne gatunki gadów różnią się między sobą rytmem aktywności dobowej.
Jaszczurka żyworodna najbardziej aktywna jest za dnia, żmija zygzakowata należy do zwierząt nocnych.
Gady różnią się także poziomem umiejętności pływackich. Stroniąca od wilgotnych terenów zwinka ustępuje w tej dziedzinie nie tylko żółwiowi błotnemu, ale też zaskrońcowi czy jaszczurce żyworodnej.
Jaszczurki (również padalec) mają umiejętność odrzucenia ogona w razie zagrożenia.
Ma to na celu odwrócenie uwagi napastnika – jeszcze przez jakiś czas po odrzuceniu ogon wykonuje energiczne ruchy. Ogon następnie odrasta, jednak zwykle nie osiąga już pierwotnej długości.
Jaszczurki i węże regularnie zrzucają wierzchnią warstwę skóry. Naskórek, w postaci wylinki wygląda jak półprzezroczysta powłoka o kształcie właściciela, który właśnie się jej pozbył.
Ciekawą cechą większości polskich gadów (jaszczurek i węży) jest rozwidlony język. Na podstawie łapanych przez niego cząsteczek znajdujących się w powietrzu, gady potrafią ustalić, czy i gdzie w najbliższym otoczeniu znajdują się potencjalne ofiary lub zagrożenia – rozwidlenie języka pozwala na „kierunkowe” odczuwanie zapachu i smaku.
Gady występujące w naszym kraju nie wydają dźwięków. Być może też to, w połączeniu z ich skrytością, sprawia, że są dla nas tak tajemnicze i nieodgadnione.

Dbanie o spokój i bezpieczeństwo gadów dotyczy również jazdy przez lasy, łąki czy obszary wiejskie. W takim terenie należy zachować szczególną ostrożność. Gady lubią wygrzewać się w ciepłych miejscach, którymi są dla nich m.in. właśnie drogi. Jadąc powoli i czujnie możemy uchronić naprawdę wiele istnień – nie tylko zaskrońców czy zwinek, ale też żab, jeży, kotów, lisów – przed śmiercią pod kołami naszego samochodu lub roweru. Zwolnijmy więc i uważnie obserwujmy drogę, nawet jeśli wydaje się pusta. Nie szkodzić to jedno, zachęcić – to sprawa kolejna.

Co my możemy zrobić dla gadów w naszym otoczeniu?

Jeśli zastanawiacie się, jak pomóc gadom, odpowiedź brzmi prosto: przede wszystkim nie szkodzić. Gady, zwłaszcza węże, nie cieszą się niestety powszechną sympatią. Często się ich zwyczajnie boimy. Niepotrzebnie! Zdecydowana większość z nich nie stanowi dla nas żadnego zagrożenia.

Pamiętajmy: jedynym jadowitym gatunkiem w Polsce jest żmija zygzakowata.

Jednak nawet jej ukąszenie zwykle nie jest niebezpieczne dla naszego zdrowia (śmiertelność wynosi poniżej 1%), choć oczywiście wymaga interwencji medycznej. Poza tym, żmije, tak jak i wszystkie gady są bardzo płochliwe i do ukąszeń dochodzi rzadko – tylko w sytuacji, gdy zwierzę poczuje się zagrożone i osaczone. W razie spotkania z (jakimkolwiek) gadem nie należy go niepokoić. Trącanie kijem, próba złapania czy zdeptania to dla zwierzęcia silny stres.

Najlepiej obserwować je z bezpiecznej odległości i pozwolić mu na spokojne oddalenie się lub wycofać się samemu.

Jak stworzyć jaszczurkom i wężom przyjazny ogród?

Jeśli chcemy, żeby w naszym otoczeniu, np. ogrodzie, gady znalazły dla siebie spokojny, przyjazny „kąt”, weźmy pod uwagę następujące rzeczy:

miejsca do wygrzewania się – gady uwielbiają nasłonecznione powierzchnie, idealnie sprawdzą się tu np. duże płaskie kamienie;
kryjówki – zwierzęta muszą mieć możliwość ukrycia się. Za kryjówki mogą im służyć różnego rodzaju szczeliny i nory, a także sterty drewna czy kamieni, w których będą mogły błyskawicznie schować się w razie zagrożenia, a które posłużą również jako miejsce do wygrzewania się;
zróżnicowana przestrzeń i roślinność – nie tylko same kryjówki są ważne. Jeśli nasz ogród będzie składał się jedynie z krótko przystrzyżonego trawnika, nie zachęcimy do odwiedzin ani gadów, ani np. owadów czy płazów. Postawmy na różnorodność, zarówno pod względem składu gatunkowego, jak i wysokości roślin;
dostępność wody – oczko wodne z zarośniętymi brzegami to świetne miejsce dla gadów lubiących wilgotne środowisko;
rezygnacja z „chemii” – pestycydy są szkodliwe nie tylko dla gadów, ale i innych stworzeń – również tych, które stanowią ich pokarm. To kolejny argument za tym, żeby z nich zrezygnować!

Jak widzicie, wcale nie tak trudno jest stworzyć przyjazne miejsce dla gadów obok nas. Poza tym nie takie te gady straszne, jak je malują. Zaprosicie je do swojego ogrodu?